JIFUNZE: Kilimo bora cha zao la Soya

Interest

Interest

JF-Expert Member
Apr 11, 2015
3,434
7,069
Screenshot.png
​

Zao la Soya lina protini nyingi yenye ubora wa hali ya juu kuliko iliyoko katika aina nyingine ya mazao ya mimea. Kiasi cha protini katika soya inazidi hata kiasi cha protini katika nyama, mayai na maziwa.

Sifa nyingine za zao la soya ni pamoja na kuwa na mafuta yasiyo kuwa na lehemu (cholesterol), uwezo wa mmea wa soya kuongeza mbolea aina ya nitrojeni kwenye udongo, gharama ndogo za uzalishaji ukilinganisha na mazao mengine, uwingi wa protini unaoweza kuondoa utapiamlo hususani kwa watoto na kinga kwa magonjwa ya kansa, shinikizo la damu na kuwaongezea nguvu wagonjwa wa UKIMWI na magonjwa mengine.

Aidha, uwezo wa soya kustawi katika maeneo yanayostawisha mahindi na maharage unamaanisha kwamba zao hilo linaweza kulimwa sehemu nyingi nchini Tanzania. Sifa hizo zimefanya zao la soya kuwa muhimu katika chakula cha binadamu na mifugo na katika kutengeneza bidhaa mbalimbali za vyakula na madawa. Pamoja na manufaa hayo ya zao la soya, zao hilo halifahamiki kama ilivyo mazao mengine mfano maharage na mahindi. Wakulima wengi hawazijui kanuni za kilimo bora cha soya.

Hii inatokana na kutojua umuhimu wa zao hilo na hivyo kutotilia maanani katika kulilima na kulitumia kuboresha afya na kipato hasa katika ngazi ya kaya. Lengo kuu la kijitabu hiki ni kuwafahamisha wakulima, maafisa ugani na wadau wengine faida zinazotokana na uzalishaji na matumizi ya soya.

Pia kijitabu hiki kina lengo la kuhamasisha wakulima na kuendeleza uzalishaji na matumizi ya zao hilo lililoingizwa nchini kwa mara ya kwanza mwaka wa 1907.

Ni matarajio ya Wizara ya kuwa wakulima na wadau wengine watafaidika kwa kutumia kijitabu hiki kwa ajili ya kuendeleza na kuongeza uzalishaji, tija na matumizi ya soya hapa nchini..
 
SURA YA KWANZA: HISTORIA, UMUHIMU NA AINA ZA SOYA

Historia ya zao la Soya nchini Tanzania Soya (Glycine Glycine max max) ni zao la jamii ya mikunde. Zao hilo asili yake ni nchi ya China ambako lilianza kulimwa takribani miaka 4800 iliyopita. Zao la soya liliingizwa nchini Tanzania mwaka wa 1907 katika maeneo ya Amani mkoani Tanga. Kati ya miaka ya 1930 na 1960, kilimo cha soya kilipanuka na kuenea hadi maeneo ya Nachingwea mkoa wa Mtwara, Kilosa mkoa wa Morogoro na Peramiho mkoa wa Ruvuma. Kuenea kwa zao hilo katika maeneo hayo kulitokana na msukumo wa mashirika ya Overseas Food Co-operation – (OFC), State Trading Cooperation (STC), General Agricultural Production for Export – (GAPEX) na National Milling Corporation – (NMC).

Mashirika hayo yalisafirisha soya kwenda katika nchi za Japan na Singapore. Kwa kuwa uzalishaji wa zao hilo katika mikoa hiyo ulilenga soko la nje, wananchi hawakufundishwa matumizi yake na kwa sababu hiyo baada ya mashirika hayo kuacha biashara ya zao hilo kilimo cha soya kilifi fi a hadi mwishoni mwa miaka ya 1980 na mwanzoni mwa miaka ya 1990 ambapo uzalishaji ulianza tena baada ya jamii kuhamasika katika matumizi ya soya hasa katika kutengeneza vyakula vya watoto.

Umuhimu wa zao la Soya

Soya ni zao lenye virutubisho vingi vya aina ya protini ikilinganishwa na virutubisho vya aina hiyo katika mazao mengine ya mimea na hata katika baadhi ya vyakula vinavyotokana na wanyama kama nyama na mayai na maziwa.

Sifa hizo za soya zinafanya zao hilo, kuwa na umuhimu wa kipekee katika kutengeneza vyakula vya binadamu na mifugo na matumizi katika viwanda vya madawa na matumizi mengineyo.

Mafuta yatokanayo na soya hayana lehemu (cholesterol) na hivyo kuwa na sifa ya kuboresha afya ya walaji.

Zifuatazo ni faida za kutumia soya:-

i. Soya ina virutubisho vingi na vilivyokamilika vya aina ya protini ambayo ni muhimu katika kuboresha lishe na afya kwa binadamu na mifugo;

ii. Soya ni chanzo rahisi na chenye gharama nafuu cha protini ambacho hata mtu wa kipato cha chini anaweza kumudu kwa kuwa zao hilo linaweza kulimwa maeneo mengi hapa nchini;

iii. Kwa kuwa soya ina kiasi kikubwa cha protini ikilinganishwa na nyama na mayai na maziwa, inasaidia kupunguza kasi ya mashambulizi ya vijidudu vya maradhi mbalimbali ikiwa ni pamoja na magonjwa ya kansa, moyo, na kuwaongezea nguvu wagonjwa hasa wa UKIMWI;

iv. Soya ni zao muhimu kwa watu wa kipato cha chini katika kuondoa utapiamlo hususani kwa watoto kwa kuwa hawawezi kumudu gharama za vyanzo vingine vya protini kama nyama na mayai;

v. Kutokana na uwingi wa protini, matumizi ya soya kwa watoto yanasaidia viungo kukua kwa haraka;

vi. Soya hurutubisha udongo kwa kutumia njia ya nitrogen fi xation. Kwa hiyo ni zao linalofaa kutumika katika kilimo cha mzunguko (crop rotation) na katika kurutubisha ardhi ;

vii. Soya huongeza kipato na ni zao linaloweza kuchangia katika kuondoa umaskini kwa mkulima kutokana na gharama ndogo za uzalishaji. Aidha, ni zao linaloweza kuondoa umaskini kwa watengenezaji wa vyakula vya binadamu na mifugo, wafanyabiashara na wafugaji na kutoa ajira kwa rika zote yaani vijana na wazee, vijijini na mijini; na

viii. Utafiti wa hivi karibuni unaonyesha kuwa mafuta ya soya yanaweza kutumika kwa kuendeshea mitambo yaani bio-fuel na bio-diesel. Aina za Soya Kuna aina mbalimbali za soya; aina zilizozoeleka Tanzania ni pamoja na Bossier, Uyole soya 1, Ezumu Tumu, Delma Hermon, Duiker na Kaleya.

Kila aina inahitaji mazingira na hali ya hewa ina- koweza kustawi, kukomaa kwa muda maalum na kutoa mavuno mazuri. Hata hivyo Bossier ni aina ambayo hustawi katika mae- neo mengi nchini.

Kwa wastani, aina mbalimbali za soya huchukua wastani wa miezi mitatu hadi saba kukomaa kutegemea na aina, mahali ilikopandwa na utunzaji katika shamba...
 
SURA YA PILI: MAZINGIRA, MVUA NA RUTUBA YA UDONGO

Mazingira na mikoa inayofaa kilimo cha soya Soya inaweza kulimwa katika sehemu zote zenye sifa na zinazofaa kwa kilimo cha maharage na mahindi. Sifa hizo ni pamoja na mvua ya kutosha, udongo usiotuamisha maji na udongo tifutifu usio na mchanga mwingi. Kutokana na kuwepo kwa maeneo mengi nchini yenye sifa hizo, ni dalili kuwa zao la soya linaweza kustawi katika maeneo hayo ambayo yapo karibu nchi nzima. Jambo muhimu linalotakiwa ni kufahamu na kupanda aina za soya zinazofaa katika eneo husika kulingana na maelekezo ya wataalamu.

Kwa sasa mikoa inayoongoza kwa kilimo cha soya ni Ruvuma, Mbeya, Rukwa, Iringa na Morogoro. Mikoa mingine yenye uwezo na sifa za kuzalisha soya ni Tanga, Mtwara, Lindi, Kagera, Mara, Kigoma, Kilimanjaro, Arusha na Manyara (Mchoro Na. 1). Kwa mujibu wa tathmini iliyofanywa na Wizara ya Kilimo na Chakula mwaka wa 2005, zaidi ya tani milioni mbili za soya zinaweza kuzalishwa kwa mwaka endapo maeneo yote ya nchi yanayofaa kwa kilimo cha soya yakitumika ipasavyo. Uzalishaji wa sasa unakadiriwa kuwa tani elfu tano (5,000). Kiwango hiki cha uzalishaji ni cha chini sana ukilinganisha na kiwango kinachoweza kufikiwa.

Aidha, kiasi hiki kidogo na uwezo unaoweza kufikiwa ni changamoto katika kuongeza uzalishaji na matumizi ya zao hilo.

Screenshot-2.png


Mahitaji ya Mvua

Soya huhitaji wastani wa mililita 350 hadi 1,500 za mvua kwa mwaka na inayonyesha kwa mtawanyiko mzuri hususan katika kipindi chote cha ukuaji wa zao hilo. Soya pia inafaa katika kilimo cha umwagiliaji kwani katika maeneo hayo kunakuwa na uhakika wa unyevu muda wote. Jambo la kuzingatia ni kutowepo kwa mvua wakati soya inapokauka.

Rutuba ya Udongo na Mahitaji ya Mbolea

Kama ilivyo kwa mazao mengi, soya pia huhitaji udongo wenye rutuba na usiotuamisha maji. Hivyo endapo soya italimwa katika sehemu yenye rutuba hafi fu, itahitaji mbolea kama mazao mengine ijapokuwa huvumilia udongo wenye rutuba hafi fu. Kwa hiyo uamuzi wa kutumia au kutotumia mbolea na kiwango cha kutumia utategemea rutuba iliyopo kwenye udongo katika eneo husika.

Hata hivyo, soya huhitaji wastani wa kilo 80 hadi 100 za mbolea aina ya DAP na TSP kwa hekta moja na kilo 60 hadi 80 kwa mbolea aina ya CAN kwa hekta moja. Mtaalamu aliyepo karibu na mkulima anaweza kushauri hali ya rutuba ya udongo katika eneo husika.

Jambo la kuzingatia wakati wa kupanda ni kuhakikisha kuwa mbolea haigusani na mbegu kwa sababu mbolea itaunguza mbegu na hazitaota. Samadi iliyoiva pamoja na mbolea nyingine za asili pia zinafaa kutumika katika kilimo cha soya.
 
SURA YA TATU: UTAYARISHAJI NA UTUNZAJI WA SHAMBA LA SOYA

Kutayarisha shamba

Shamba la soya linahitaji maandalizi mazuri kama ilivyo kwa mazao mengine. Utayarishaji huo wa shamba ni pamoja na kuondoa magugu yote kwa kuwa soya haivumilii magugu hasa ikiwa katika hatua za mwanzo za ukuaji (seedling stage). Shamba la soya linaweza kulimwa kwa sesa au matuta. Kilimo cha sesa (Mchoro Na. 2a) chaweza kulimwa kwa kutumia jembe la mkono au la kukokotwa na wanyama kazi kama maksai na punda au kwa kutumia trekta. Kilimo cha matuta kukinga mteremko kinafaa na kinapendekezwa kwa maeneo yenye mwinuko (Mchoro Na. 2b). Vilevile kilimo cha matuta kinafaa sehemu tambarale lakini zenye mvua nyingi ili kupunguza madhara ya maji yanayotuama baada ya mvua kubwa kunyesha.

Mbegu

Ni muhimu kuandaa mbegu bora na safi mapema kabla ya msimu wa mvua kuanza. Kwa wastani kilo 20 hadi 30 za mbegu za soya zinatosha kwa hekta moja kutegemeana na aina ya mbegu. Kwa kuwa aina nyingi za soya hazistawi kila mahali, ni muhimu kwa mkulima kuhakikisha kuwa anatumia mbegu inayofaa katika eneo analotaka kulima soya hususani mahitaji ya mvua. Kwa sababu hiyo ni muhimu kwa mkulima kupata ushauri toka kwa mtaalam aliyekaribu naye kabla ya kuamua kulima soya.

Aidha, mkulima anashauriwa kununua na kutumia mbegu kutoka katika sehemu ambazo chanzo cha mbegu hizo kinaeleweka. Mfano wa sehemu hizo ni pamoja na maduka ya pembejeo, wakala wa mbegu, mashamba ya mbegu na vituo vya utafi ti. Hii ni kwa sababu mbegu ya soya hupoteza nguvu ya uotaji katika msimu mmoja hasa katika sehemu za joto. Kwa hiyo mkulima anatakiwa kuhakikisha kuwa anapanda mbegu itakayoota.

Kama mkulima hana uhakika na chanzo cha mbegu au ana wasiwasi wa kuota kwa mbegu alizonazo anaweza kufanya majaribo ya uotaji (germination germination test test) kabla ya kupanda. Njia rahisi ni kuzilowesha mbegu kwa maji na kisha kuziweka kwenye kitambaa mahali penye joto la kutosha. Mbegu ziloweshwe na maji kila siku mpaka zitakapoota. Hesabu mbegu zilizoota na iwapo mbegu zilizoota ni chini ya 75 kati ya mbegu 100 yaani asilimia 75, mkulima anashauriwa kutopanda mbegu hizo.

Wakati wa kupanda

Upandaji wa soya unategemea na aina na mahali husika. Kwa aina za soya zinazokomaa mapema, soya ikipandwa mwanzoni mwa msimu wa mvua katika maeneo yanayopata mvua kwa kipindi kirefu itakomaa wakati mvua bado zinaendelea kunyesha na hivyo kufanya uvunaji na ukaushaji kuwa mgumu na kuhitaji nguvu kazi na muda wa ziada la sivyo mbegu zitaoza au kuanza kuota na kupoteza ubora wake.

Kwa hiyo ni budi kujua mwenendo wa mvua mahali husika ili kupanda kwa wakati na aina ya soya kulingana na mahali hapo. Jambo la muhimu ni kuhakikisha kuwa soya inakomaa wakati hakuna mvua ili kurahisisha uvunaji na soya kutooza.

Jedwali Namba 1 linaonyesha mahali, aina na muda wa kupanda soya.

Screenshot-3.png


Nafasi ya kupanda

Mkulima anashuriwa kupanda soya kwa nafasi zinazo pendekezwa na wataalamu. Nafasi hizo ni sentimeta 10 kwa sentimita 45 (Mchoro Na. 3) kwa soya fupi kama bossier na kwenye sehemu zenye rutuba hafi fu. Aidha, tumia sentimeta 10 kwa sentimita 60 kwa soya ndefu kama Uyole Soya 1 na kwenye sehemu zenye rutuba nyingi. Panda mbegu moja kila shimo na zifukiwe kwa kina cha sentimeta mbili hadi sentimita tano ili zisiharibiwe au kuliwa na wanyama kama panya. Mkulima ahakikishe kuwa soya inapandwa kwenye udongo wenye unyevu wa kutosha; haitakiwi kabisa kupanda soya kwenye udongo mkavu au kuloweka soya kabla ya kupanda.

Screenshot-4.png


Palizi

Soya ni zao ambalo huzongwa na magugu hususani ikiwa katika hatua za mwanzo za ukuaji. Kwa hiyo mkulima anashauriwa kuwahi palizi katika kipindi cha wiki mbili baada ya soya kuota. Palizi ya mara ya pili inategemeana na kiwango cha magugu shambani. Endapo magugu yatakuwa yamefunikwa na majani ya soya palizi ya pili inaweza isihitajike kama inavyoonekana kwenye Picha Namba 1 ambapo soya iliyopandwa kwa nafasi zinazotakiwa imekua na kufunika magugu yote na hivyo palizi ya pili kutohitajika.

Picha Namba 2 inaonyesha soya iliyopandwa kwa nafasi pana na isiyotakiwa ambayo haijakua kufi kia kiwango cha kufunika magugu na hivyo kulazimisha palizi ya pili kufanyika. Magugu katika shamba la soya yanaweza kudhibitiwa pia kwa katumia dawa ya kuzuia magugu kama GALEX; hata hivyo inafaa kufuata maelekezo ya kutumia ya dawa husika.
 
SURA YA TANO: WADUDU, MAGONJWA NA WANYAMA WAHARIBIFU

Wadudu

Kwa sasa, nchini Tanzania soya haishambuliwi sana na wadudu kama ilivyo sehemu nyingine ambako zao hilo hulimwa kwa wingi. Hata hivyo endapo wadudu watatokea mkulima anashauriwa kutumia dawa za wadudu kama Thiodan 35% EC na Sumithion 50% EC kwenye kipimo cha mililita 40 za dawa na lita 20 za maji au kipimo kinacho pendekezwa katika dawa husika. Upuliziaji wa dawa ufanywe kulingana na kiasi cha mashambulizi ya wadudu kwenye mazao.

Tofauti na mazao kama mahindi na maharage, hakuna wadudu waharibifu wa soya ghalani. Hivyo zao hilo linaweza kutunzwa kwa muda mrefu ghalani bila kuwa na athari za wadudu. Kwa mkulima na wafanyabiashara, kutokuwepo wadudu waharibifu ghalani kunapunguza gharama za utunzaji hadi bei nzuri itakapofi kiwa.

Magonjwa

Kama ilivyo kwa wadudu, magonjwa ya soya ni machache. Hata hivyo magonjwa ambayo hutokea kwa nadra ni yale yanayotokana na vimelea vya ukungu na bakteria. Magonjwa hayo huenezwa kwa mbegu, masalia ya mimea shambani na wadudu mafuta. 17 kijitabu hitimisho.indd 23 5/17/06 11:36:54 PMHivyo ni bora kwa mkulima kuzingatia kanuni za kilimo bora au kupata ushauri wa kitaalamu ili kuepukana na magonjwa hayo. Njia mojawapo ya kuzuia kuenea kwa magonjwa katika zao la soya ni kupanda mbegu safi na zilizopendekezwa mahali husika.

Aidha, panda kwa mzunguko (crop rotation) kwa kutumia mazao yasiyoshambuliwa na magonjwa ya soya kama alizeti na mahindi. Wanyama waharibifu Kwa kawaida soya hupendwa sana na panya wa shambani na ghalani. Wanyama wengine ni pamoja na sungura, paa, swala, n.k. Mkulima anashauriwa kutumia mbinu na njia mbalimbali zikiwemo za asili, kukabiliana na wanyama hao bila kuharibu mazingira.
 

Attachments

  • Screenshot-5.png
    Screenshot-5.png
    117.1 KB · Views: 510
SURA YA SITA: KUVUNA, KUPURA NA KUHIFADHI SOYA

Kuvuna Soya huchukua wastani wa miezi mitatu hadi saba kukomaa kutegemea na aina, mahali ilikopandwa na utunzaji wa shamba. Kwa mfano soya aina ya Bossier huchukua miezi mitatu hadi minne kukomaa na aina ya Uyole Soya 1 miezi minne hadi mitano. Dalili za soya kukomaa ni wakati majani yanapokuwa na rangi ya njano.

Anza kuvuna baada ya majani kuanza kupukutika. Soya ikikauka, maganda yake hupasuka na mbegu hupukutikia chini. Kwa hiyo mkulima anashauriwa kuwahi kuvuna soya mara inapokomaa na kuanza kukauka. Ili kuzuia upotevu wa zao shambani, inashauriwa kuvuna majira ya asubuhi au majira ambayo sio ya jua kali endapo soya imekauka na kuanza kupasuka wakati wa kuvuna. Kupura Soya haitakiwi kupigwa kwa nguvu kwa sababu mbegu zake hupasuka kirahisi (Mchoro Na 5). Mara baada ya kupura, ondoa takataka na uchafu mwingine kwenye soya kwa kupepeta (Mchoro Na. 6) na kupembua. Kausha soya kufi kia wastani wa asilimia 10 ya kiasi cha maji (moisture moisture content content) kisha ihifadhi ghalani kwa matumizi au kusubiri soko.

Screenshot-6.png

Screenshot-7.png


Kuhifadhi

Hifadhi soya baada ya kuhakikisha kuwa imekauka vizuri. Ni muhimu kuhifadhi soya mahali pakavu ili soya isipate uvundo na kuharibu soya ya mbegu na ya chakula. Soya inaweza kuhifadhiwa kwenye vihenge au kwenye magunia kama mazao mengine, tofauti ni kutohitajika dawa ya kuhifadhia.
 
SURA YA SABA: MAVUNO NA MAPATO YATOKANAYO NA ZAO LA SOYA

Mavuno

Soya ina uwezo wa kutoa kilo 1,500 hadi 2,500 kwa hekta kutegemea na aina, hali ya hewa, rutuba ya udongo, matumizi ya mbolea na utunzaji kuanzia wakati wa kuchagua mbegu, kulima, kupanda na kuvuna. Kiasi hicho cha mavuno ni sawa na kilo 600 hadi 1,000 kwa ekari moja. Mapato Kutokana na mavuno ya soya, mkulima anaweza kupata mapato mengi ukilinganisha na mazao kama mahindi na maharage kwa eneo lililosawa na eneo la soya.

Ukweli huu unabainishwa na tathmini iliyofanyika mwaka wa 2005 na Wizara ya Kilimo na Chakula, juu ya hali kilimo cha soya nchini. Tathmini hiyo ilionyesha kuwa wastani wa gharama za kuzalisha kilo moja ya soya kwa mikoa ya Nyanda za Juu za Kusini hususan Songea Vijijini ni shilingi 130 (Kiambatanisho Na 1), kwa hiyo kama mkulima atauza soya kwa wastani wa shilingi mia mbili (200) kwa kilo moja bila gharama ya kusafi risha mbali na kijijini kwake anaweza kupata faida ya kati ya shilingi 105,000 hadi 175,000 kwa hekta moja au kati ya shilingi 42,000 na 70,000 kwa ekari moja.

Hata hivyo mapato yanaweza kuongezeka endapo mkulima atatunza na kuuza soya wakati bei imepanda kwa kuwa soya inaweza kutunzwa muda mrefu bila kuharibiwa na wadudu. Ni dhahiri kuwa zao la soya linaweza kumuongezea mkulima kipato na kumuondolea umaskini.

Screenshot-8.png

Screenshot-9.png
 
Nzuri sana hii, ukijaaliwa naomba utupatie somo juu ya zao la choroko pia...
 
Ni kweli ganda la soya ni sumu? Ukitengeneza kwa ajili ya lishe litolewe? Au chai tu
 
Travibela said:
Wewe waonaje Eve?!
Click to expand...
Mie sijui ndo maana nimeuliza.....
Muuzaji sokoni aliniambia ganda la soya ni sumu nikitengeneza lazma nilitoe, kama sijui kutengeneza heri nisinunue, nikawa naloeka natoa maganda.
Leo kuna mtu kanambia inatakiwa kusagwa na maganda muhimu tu niikaange
Sasa sijui which is which
 
Evelyn Salt said:
Mie sijui ndo maana nimeuliza.....
Muuzaji sokoni aliniambia ganda la soya ni sumu nikitengeneza lazma nilitoe, kama sijui kutengeneza heri nisinunue, nikawa naloeka natoa maganda.
Leo kuna mtu kanambia inatakiwa kusagwa na maganda muhimu tu niikaange
Sasa sijui which is which
Click to expand...
Nilikuwa silijui hilo..
Tunahitaji elimu kama hizi ziwe documented.
Ukipata majibu naomba uniite plz...!
 
Evelyn Salt said:
Interest majibu please, tusijeua viumbe wa watu
Click to expand...
Usijali... Nipo kwa ajili yako/yenu.

Well, nadhani humu ndani kuna uzi unaozungumzia hili suala la Sumu katika ganda la Soya .
Upitie hapa: SOYA inasababisha Kansa?

Na kama unahitaji somo zaidi kuhusu Jamii zote za mbogamboga hizi zenye sumu na namna ya kuziandaa vizuri, fungua kitabu hiki hapa mpenzi nimekupa zawadi..

Kuna lingine?! Lilete..
 

Attachments

  • MIKUNDE.pdf
    2.7 MB · Views: 502
kwangu mm soya inaweza kuwa muhimu kwa kuwa nataka kufuga nguruwe na kuku wa kienyeji.

hivyo imeninufaisha kwa kuwanataka kulima mahindi na soya ili viumbe wangu niwaandalie chakula mwenyewe
 
You must log in or register to reply here.

Similar Discussions

Back
Top Bottom
Forums
New posts
Post thread
Back