Tanzania ni moja ya nchi zinazokabiliwa na changamoto kubwa katika suala la uwajibikaji na utawala bora. Hali hii inatokana na sababu mbalimbali, ikiwa ni pamoja na ukosefu wa uwazi katika taasisi za serikali, rushwa, ukosefu wa uhuru wa vyombo vya habari, na udhaifu katika mifumo ya sheria na utawala.
Baadhi ya mifano ya udhaifu wa utawala bora na uwajibikaji nchini Tanzania. Hapa chini nitatoa mifano michache:
1. Uchaguzi wa 2020: Uchaguzi wa Rais, Wabunge, na Madiwani uliofanyika nchini Tanzania mnamo Oktoba 2020, ulikuwa na utata mkubwa kutokana na ukosefu wa uwazi na ukandamizaji wa upinzani. Tume ya Taifa ya Uchaguzi (NEC) ilisema kuwa uchaguzi huo ulifanyika kwa mujibu wa sheria na ulikuwa huru, wa haki na wa wazi. Hata hivyo, upande mwingine, wapinzani wa kisiasa walidai kuwa kulikuwa na dosari nyingi kwenye uchaguzi huo ikiwemo ukosefu wa uwazi ,migogoro katika kuhesabu kura, matumizi ya nguvu za dola, kudhibitiwa kwa vyombo vya habari , kufungiwa kwa mitandao ya kijamii, kufukuzwa kwa waangalizi wa uchaguzi wa kigeni, na kuzuiliwa kwa waangalizi wa uchaguzi wa ndani.
2. Migogoro ya ardhi: Kuna migogoro mingi ya ardhi nchini Tanzania, ambayo imesababisha uvunjifu wa amani na machafuko katika maeneo mbalimbali. Hii ni kutokana na udhaifu wa utawala bora na usimamizi duni wa rasilimali za nchi. Ikiwemo kudhibiti migogoro ya ardhi, kutoa suluhisho la kudumu, na kutekeleza haki ya umiliki wa ardhi kwa wananchi. Moja ya migogoro mikubwa ya ardhi nchini Tanzania ni ile ya Pori Tengefu la Loliondo, ambayo imekuwa ikiendelea kwa miaka mingi sasa. Pori hili linapatikana katika wilaya ya Ngorongoro, mkoani Arusha, na linahusisha jamii ya wafugaji wa kimasai na serikali. wafugaji wa kimasai wanadai kuwa pori hilo ni sehemu ya ardhi yao ya kiasili, lakini serikali inadai kuwa pori hilo ni la umma na linahitaji kulindwa kwa ajili ya uhifadhi wa wanyama pori. Migogoro hiyo imesababisha uhasama mkubwa kati ya serikali na jamii ya wafugaji, na kusababisha vifo na majeruhi kadhaa.
Migogoro hii inasababishwa na ukosefu wa mipango thabiti ya matumizi ya ardhi na udhaifu wa mifumo ya sheria na utawala kuhusu ardhi.
3. Rushwa:
Tanzania ina kiwango kikubwa cha rushwa kati ya nchi za Afrika Mashariki. Rushwa imesababisha kukosekana kwa usawa wa kijamii, na imefanya baadhi ya watu kupoteza imani na serikali ya Tanzania. Rushwa imekuwa changamoto kubwa kwa sekta ya afya, elimu, na miundombinu, na hivyo kusababisha athari mbaya kwa maendeleo ya kiuchumi na kijamii. Mfano Kuna malalamiko mengi yahusiananayo na rushwa kwenye Mikataba ya Ubia wa Umma na Binafsi (PPP) .Tanzania imesaini mikataba mingi ya ubia wa umma na binafsi (PPP) katika sekta mbalimbali ikiwemo ya nishati, miundombinu, na huduma za kijamii. Hata hivyo, kuna malalamiko kuwa baadhi ya mikataba hiyo imejaa ufisadi na upendeleo kwa kampuni na watu binafsi ambao wana uhusiano wa karibu na serikali. Mfano wa hivi karibuni ni ujenzi wa reli ya kisasa (SGR) kutoka Dar es Salaam hadi Morogoro ambao umesainiwa kwa PPP. Katika kashfa hiyo, inadaiwa kuwa kampuni ya China Railway Seventh Group ilipewa zabuni ya ujenzi wa reli hiyo kwa bei ya juu kuliko thamani halisi ya mradi huo. Aidha, kulikuwa na malalamiko kuwa kampuni hiyo haikuwa na uzoefu wowote wa ujenzi wa reli ya kisasa lakini bado walipewa zabuni.
Kwa ujumla, mikataba ya PPP inaweza kuwa na manufaa kwa maendeleo ya nchi, lakini inahitaji usimamizi wa hali ya juu ili kuhakikisha kuwa hakuna upendeleo wa kampuni au watu binafsi.
4. Haki za binadamu:
Tanzania imekuwa ikikabiliwa na changamoto nyingi katika kuhakikisha haki za binadamu zinaheshimiwa na kulindwa kikamilifu. Baadhi ya matukio ya ukiukwaji wa haki za binadamu yaliyoripotiwa nchini Tanzania ni pamoja na , Kukamatwa kwa wanaharakati wa haki za binadamu: Wanaharakati wengi wa haki za binadamu nchini Tanzania wamekamatwa na kufunguliwa mashtaka kwa sababu ya kazi yao ya kutetea haki za binadamu. Kwa mfano, mnamo Novemba 2017, Mwenyekiti wa Mtandao wa Watetezi wa Haki za Binadamu (THRDC), Onesmo Olengurumwa, alikamatwa kwa madai ya kueneza taarifa za uongo kupitia mitandao ya kijamii. Pia kumekua na malalamiko ya Ukiukwaji wa haki za wanawake na Watoto nchini Tanzania.
5. Upatikanaji wa huduma za kijamii: Tanzania bado inakabiliwa na changamoto katika kutoa huduma bora za kijamii, ikiwa ni pamoja na afya, elimu na maji safi na salama. Hii inasababishwa na udhaifu katika usimamizi wa rasilimali za umma na mifumo ya utawala bora dhaifu. Upande wa elimu Tanzania bado inakabiliwa na changamoto nyingi, ikiwemo uhaba wa walimu na miundombinu ya shule, hali inayosababisha wanafunzi kukosa fursa sawa ya kupata elimu bora. Ukija kwenye upatikanaji wa maji safi na salama, Takwimu zinaonesha kuwa karibu asilimia 50 ya wananchi wa Tanzania hawana upatikanaji wa maji safi na salama, hali inayochangia kwa kiasi kikubwa kuenea kwa magonjwa yanayosababishwa na maji machafu. Changamoto hizi zote zinatokana na udhaifu katika usimamizi wa rasilimali za umma na mifumo ya utawala bora dhaifu. Kuna tatizo la utoaji wa rasilimali za umma kwa wakati na kwa uwazi, na pia kuna udhaifu katika usimamizi wa rasilimali hizo. Kwa mfano, katika sekta ya afya, kuna taarifa za ukosefu wa uwazi katika ununuzi wa dawa na vifaa tiba, na pia kuna taarifa za matumizi mabaya ya rasilimali za umma katika ujenzi wa miundombinu ya afya.
6.Kodi na Tozo: Serikali ya Tanzania imekua ikitoza kodi na Tozo kubwa kwenye sehemu moja kama vile kwenye bidhaa za petroli na miamala ya kila siku na benki. Kwa mfano, katika miaka ya hivi karibuni, Serikali ya Tanzania imekua ikitoza tozo kubwa kwenye miamala ya simu za mkononi, hata kwa miamala midogo sana. Tozo hizi zinaweza kuwa mzigo mkubwa kwa wananchi wa kawaida ambao wanategemea sana huduma za kifedha kupitia simu za mkononi.
Viongozi wanapaswa kutafuta vyanzo vipya vya mapato na kukuza sekta mbalimbali za uchumi ili kupata mapato ya kutosha kutoka kwenye vyanzo mbalimbali.
Kwa ujumla, bila kuboresha mifumo ya utawala bora na usimamizi wa rasilimali za umma, Tanzania itaendelea kukabiliwa na changamoto katika kutoa huduma bora za kijamii
Baadhi ya mifano ya udhaifu wa utawala bora na uwajibikaji nchini Tanzania. Hapa chini nitatoa mifano michache:
1. Uchaguzi wa 2020: Uchaguzi wa Rais, Wabunge, na Madiwani uliofanyika nchini Tanzania mnamo Oktoba 2020, ulikuwa na utata mkubwa kutokana na ukosefu wa uwazi na ukandamizaji wa upinzani. Tume ya Taifa ya Uchaguzi (NEC) ilisema kuwa uchaguzi huo ulifanyika kwa mujibu wa sheria na ulikuwa huru, wa haki na wa wazi. Hata hivyo, upande mwingine, wapinzani wa kisiasa walidai kuwa kulikuwa na dosari nyingi kwenye uchaguzi huo ikiwemo ukosefu wa uwazi ,migogoro katika kuhesabu kura, matumizi ya nguvu za dola, kudhibitiwa kwa vyombo vya habari , kufungiwa kwa mitandao ya kijamii, kufukuzwa kwa waangalizi wa uchaguzi wa kigeni, na kuzuiliwa kwa waangalizi wa uchaguzi wa ndani.
2. Migogoro ya ardhi: Kuna migogoro mingi ya ardhi nchini Tanzania, ambayo imesababisha uvunjifu wa amani na machafuko katika maeneo mbalimbali. Hii ni kutokana na udhaifu wa utawala bora na usimamizi duni wa rasilimali za nchi. Ikiwemo kudhibiti migogoro ya ardhi, kutoa suluhisho la kudumu, na kutekeleza haki ya umiliki wa ardhi kwa wananchi. Moja ya migogoro mikubwa ya ardhi nchini Tanzania ni ile ya Pori Tengefu la Loliondo, ambayo imekuwa ikiendelea kwa miaka mingi sasa. Pori hili linapatikana katika wilaya ya Ngorongoro, mkoani Arusha, na linahusisha jamii ya wafugaji wa kimasai na serikali. wafugaji wa kimasai wanadai kuwa pori hilo ni sehemu ya ardhi yao ya kiasili, lakini serikali inadai kuwa pori hilo ni la umma na linahitaji kulindwa kwa ajili ya uhifadhi wa wanyama pori. Migogoro hiyo imesababisha uhasama mkubwa kati ya serikali na jamii ya wafugaji, na kusababisha vifo na majeruhi kadhaa.
Migogoro hii inasababishwa na ukosefu wa mipango thabiti ya matumizi ya ardhi na udhaifu wa mifumo ya sheria na utawala kuhusu ardhi.
3. Rushwa:
Tanzania ina kiwango kikubwa cha rushwa kati ya nchi za Afrika Mashariki. Rushwa imesababisha kukosekana kwa usawa wa kijamii, na imefanya baadhi ya watu kupoteza imani na serikali ya Tanzania. Rushwa imekuwa changamoto kubwa kwa sekta ya afya, elimu, na miundombinu, na hivyo kusababisha athari mbaya kwa maendeleo ya kiuchumi na kijamii. Mfano Kuna malalamiko mengi yahusiananayo na rushwa kwenye Mikataba ya Ubia wa Umma na Binafsi (PPP) .Tanzania imesaini mikataba mingi ya ubia wa umma na binafsi (PPP) katika sekta mbalimbali ikiwemo ya nishati, miundombinu, na huduma za kijamii. Hata hivyo, kuna malalamiko kuwa baadhi ya mikataba hiyo imejaa ufisadi na upendeleo kwa kampuni na watu binafsi ambao wana uhusiano wa karibu na serikali. Mfano wa hivi karibuni ni ujenzi wa reli ya kisasa (SGR) kutoka Dar es Salaam hadi Morogoro ambao umesainiwa kwa PPP. Katika kashfa hiyo, inadaiwa kuwa kampuni ya China Railway Seventh Group ilipewa zabuni ya ujenzi wa reli hiyo kwa bei ya juu kuliko thamani halisi ya mradi huo. Aidha, kulikuwa na malalamiko kuwa kampuni hiyo haikuwa na uzoefu wowote wa ujenzi wa reli ya kisasa lakini bado walipewa zabuni.
Kwa ujumla, mikataba ya PPP inaweza kuwa na manufaa kwa maendeleo ya nchi, lakini inahitaji usimamizi wa hali ya juu ili kuhakikisha kuwa hakuna upendeleo wa kampuni au watu binafsi.
4. Haki za binadamu:
Tanzania imekuwa ikikabiliwa na changamoto nyingi katika kuhakikisha haki za binadamu zinaheshimiwa na kulindwa kikamilifu. Baadhi ya matukio ya ukiukwaji wa haki za binadamu yaliyoripotiwa nchini Tanzania ni pamoja na , Kukamatwa kwa wanaharakati wa haki za binadamu: Wanaharakati wengi wa haki za binadamu nchini Tanzania wamekamatwa na kufunguliwa mashtaka kwa sababu ya kazi yao ya kutetea haki za binadamu. Kwa mfano, mnamo Novemba 2017, Mwenyekiti wa Mtandao wa Watetezi wa Haki za Binadamu (THRDC), Onesmo Olengurumwa, alikamatwa kwa madai ya kueneza taarifa za uongo kupitia mitandao ya kijamii. Pia kumekua na malalamiko ya Ukiukwaji wa haki za wanawake na Watoto nchini Tanzania.
5. Upatikanaji wa huduma za kijamii: Tanzania bado inakabiliwa na changamoto katika kutoa huduma bora za kijamii, ikiwa ni pamoja na afya, elimu na maji safi na salama. Hii inasababishwa na udhaifu katika usimamizi wa rasilimali za umma na mifumo ya utawala bora dhaifu. Upande wa elimu Tanzania bado inakabiliwa na changamoto nyingi, ikiwemo uhaba wa walimu na miundombinu ya shule, hali inayosababisha wanafunzi kukosa fursa sawa ya kupata elimu bora. Ukija kwenye upatikanaji wa maji safi na salama, Takwimu zinaonesha kuwa karibu asilimia 50 ya wananchi wa Tanzania hawana upatikanaji wa maji safi na salama, hali inayochangia kwa kiasi kikubwa kuenea kwa magonjwa yanayosababishwa na maji machafu. Changamoto hizi zote zinatokana na udhaifu katika usimamizi wa rasilimali za umma na mifumo ya utawala bora dhaifu. Kuna tatizo la utoaji wa rasilimali za umma kwa wakati na kwa uwazi, na pia kuna udhaifu katika usimamizi wa rasilimali hizo. Kwa mfano, katika sekta ya afya, kuna taarifa za ukosefu wa uwazi katika ununuzi wa dawa na vifaa tiba, na pia kuna taarifa za matumizi mabaya ya rasilimali za umma katika ujenzi wa miundombinu ya afya.
6.Kodi na Tozo: Serikali ya Tanzania imekua ikitoza kodi na Tozo kubwa kwenye sehemu moja kama vile kwenye bidhaa za petroli na miamala ya kila siku na benki. Kwa mfano, katika miaka ya hivi karibuni, Serikali ya Tanzania imekua ikitoza tozo kubwa kwenye miamala ya simu za mkononi, hata kwa miamala midogo sana. Tozo hizi zinaweza kuwa mzigo mkubwa kwa wananchi wa kawaida ambao wanategemea sana huduma za kifedha kupitia simu za mkononi.
Viongozi wanapaswa kutafuta vyanzo vipya vya mapato na kukuza sekta mbalimbali za uchumi ili kupata mapato ya kutosha kutoka kwenye vyanzo mbalimbali.
Kwa ujumla, bila kuboresha mifumo ya utawala bora na usimamizi wa rasilimali za umma, Tanzania itaendelea kukabiliwa na changamoto katika kutoa huduma bora za kijamii
