Tozo mpya miamaka ya simu: Serikali wekeni bayana mipango ya maendeleo, wekeni viwango vya makato vinavyotabirika

[Mama Amon]

Rais Samia Suluhu Hassan​

Asubuhi ya leo, magazeti mengi yalikuwa na vichwa vya habari vinavyoonyesha hofu ya umma inayohusiana na tozo katika miamala ya simu ambazo zilianza jana.

Tozo hizo kupitia miamala ya kidijitali sio mpya nchini Tanzania. Shughuli za elektroniki zinazohusiana na ununuzi wa tokeni za nishati kutoka TANESCO ni mfano mzuri.

Tuseme kwamba, mteja wa kawaida wa TANESCO anaamua kununua tokeni ya nishati kwa kulipa TZS 5,000 / = kwa njia ya kielektroniki.

Kiasi hiki kinagawanywa katika sehemu nne, ambazo zinasambazwa kama ifuatavyo kwa walengwa tofauti: Punguzo la VAT ni 18%; Punguzo la REA ni 3%; Punguzo la EWURA ni 1%; Punguzo la NHIF ni 0.5%; na TANESCO inabaki na 78%.

Mfano huu unaonyesha kuwa, mteja anajua mapema kuwa 22% ya 5,000/= yake, ambayo ni, TZS 1,100/=, haitatumika kumpa ishara yoyote ya nishati.

Kwa hivyo, mteja kwa hiari hununua tokeni ya nishati inayostahiki TZS 3,900 / = na anaacha TZS 1,100 / = kama mchango wake kwa kikapu cha kodi cha kitaifa.

Kwa hivyo, kitu kipya leo sio makato ya kidijitali, bali hofu ya umma ambayo imeshuhudiwa. Ni fumbo.

Kwa hiyo tunapaswa kujiuliza, kwa nini tozo za miamala ya kidijitali ya hivi karibuni imesababisha hofu ya umma wakati makato kama vile REA, EWURA, VAT ni makato yaliyokubaliwa kwa utulivu? Je, Kuna sababu za kweli?

Ninapendekeza kwamba, kuna sababu mbili kuu za taharuki ya umma.

Moja ni kushindwa kwa serikali kutoa ufafanuzi ulio na hoja nzuri kuhalalisha tozo hizi. Na mbili ni kutotabirika kwa viwango vya makato haya.

Nitaelezea hoja hizi kwa mfano kutokana na uzoefu wangu kama mtafiti.

Mwaka 2019, nilipewa kazi kama mtaalam mshauri kufanya upembuzi yakinifu unaohusiana na swali lifuatalo:

Je, Inawezekana kwa Tanzania, taifa ambalo lina mtandao ya mawasiliano ya simu nchini kote, kutekeleza kwa uthabiti "Mpango wa Bima ya Afya kwa Watu Wote" kutokana na tozo kwenye miamala ya kidijitali inayohusiana na sauti, data na utumaji wa pesa pepe?

Kwa kutumia mantiki inayofanana na ile ya TANESCO, niligundua kuwa, kwa kuzngatia sababu mwafaka, inawezekana kutekeleza kwa uthabiti "Mpango wa Bima ya Afya kwa Watu Wote" kwa njia ya miamala ya kidijitali inayohusiana na sauti, data za utumaji wa pesa pepe.

Wakati huo, hitaji kuu la "Mpango wa Bima ya Afya kwa Watu Wote nchini Tanzania" lilizingatiwa kama sababu nzuri ya kuhalalisha tozo katika miamala ya simu, kwani suala la kuokoa maisha ya binadamu bila ubaguzi wowote kulingana na mapato ya mtu huungwa mkono na watu wengi.

Katika ripoti yangu, nilipendekeza kuundwa kwa Sera ya Bima ya Afya kwa Watu Wote, ambayo ingetekelezwa kwa msaada wa tozo ya 0.5% dhidi ya kila muamala wa kidijitali wa sauti, data na fedha pepe.

Waendeshaji wa mitandao ya simu walipaswa kurekebisha mifumo yao ya Ankara za wateja ili punguzo hili lifanyike kupitia mfumo wao wa kawaida wa vocha bila kuathiri mapato yao ya kifedha.

Kwa kutumia data za Tanzania, utekelezaji wa "Mpango wa Bima ya Afya kwa Wote katika Tanzania" ulionekana ungetekelezeka kwa ufanisi na kwa uendelevu, kama ifuatavyo:

Mwaka 2019, Tanzania ilikuwa na wakazi milioni 55 ambao wengi wao walikuwa watumiaji wa huduma za sauti, data na pesa pepe. Kufikia wakati huo, kulikuwa na watu 43,621,499 waliojiunga na simu ya sauti, watu 23,142,960 waliojiunga na data, na watu 23,367,826 waliojisajili pesa za simu.

Kulingana na vyanzo ambavyo nilikuwa nimepewa na wadatishaji wangu kutoka kwenye makampuni ya simu yaliyosajiliwa nchini Tanzania, miamala ya kifedha kwa kila mwezi ilikuwa kama ifuatavyo: wastani wa trafiki ya kifedha ya kila mwezi kwa huduma za sauti ilikuwa TZS 713,734,966,638/=; wastani wa trafiki ya kifedha kwa huduma za data ilikuwa TZS 8,655,467,040; na wastani wa trafiki ya kifedha ya kila mwezi kwa huduma za pesa ilikuwa TZS 199,303,486,919,220/=.

Nilihesabu mapato ya wastani kwa kila mtumiaji (ARPU) kwa kila njia ya manunuzi ya dijiti, ambapo, ARPU ya sauti kwa mwezi ilikuwa 16,362 / =; ARPU ya data kwa mwezi ilikuwa 374/=, na ARPU pesa kwa mwezi ilikuwa 8,528,970/=.

Mwishowe nikagundua kuwa, kwa kiwango cha punguzo la ushuru cha 0.5%, taifa linngeweza kukusanya TZS 12 trilioni kwa mwaka, yaani TZS 12,001,552,641,174 / = kwa mwaka.

Kutokana na makadirio haya, ilifuata kwamba, nchini Tanzania, michango katika mfuko wa bima kwa kila mtu kwa mwaka, ingekuwa TZS 218,210 / =.

Kwa kuzingatia kuwa, sio kila mchangiaji anaugua, ilihitimishwa kuwa, kwa kuzingatia kanuni sahihi za kuweka hatari za bima ya afya, "Mpango wa Bima ya Afya kwa Wote Tanzania" ungewezekana kiufundi, kiuchumi na kijamii.

Baadaye, niliarifiwa kuwa, pendekezo hilo lilitupiliwa mbali na marehemu John Magufuli kwa sababu kwamba, lingeingiliana na vyanzo vya mapato vilivyokuwa tayari vinategemewa na serikali.

Sikuweza kupatiwa ufafanuzi kamili wa "vyanzo vya mapato vinavyokuwa vinategemewa na serikali", na kwa maana gani pendekezo hilo lingeweza kuvihatarisha.

Tangu wakati huo swali la "Mpango wa Bima ya Afya kwa Wote katika Tanzania" lilisitishwa.

Halikuonekana hata kwenye Ilani ya uchaguzi ya CCM ya mzunguko wa vyombo vya dola vya 2020-2025.

Nakumbuka, ajenda ya "Mpango wa Bima ya Afya kwa Watu Wote katika Tanzania" ilitajwa kwa maneno jukwaani na mgombea Urais wa CCM wakati wa mikutano ya hadhara mahali fulani huko Kaskazini mwa Tanzania.

Baadaye suala la makato katika miamala ya kidijitali lilifufuliwa katika bunge la bajeti hivi karibuni, wakati huu uhalali wake ukiwa kwamba, makato hayo yanahitajika kwa ajili ya kutekeleza miradi mikubwa ya maendeleo.

Kwa maoni yangu, hoja inayoanzia kwenye mahitaji ya kutekeleza miradi ya maendeleo sio nzito kuliko hoja inayoanzia kwenye mahitaji ya kutekeleza "Mpango wa Bima ya Afya kwa Watu Wote katika Tanzania."

Hoja hii ya mwisho ilikuwa na maana kwa karibu kila raia kwa njia ambayo hoja ya kwanza haina. Hoja ya sasa, kama ilivyoelezwa bungeni na waziri wa fedha, Dk. Mwigulu Nchemba bado inayumba.

Kunahitajika ufafanuzi zaidi, ikizingatiwa kuwa, miradi mingine inayopaswa kufadhiliwa na tozo mpya haiungwi mkono na umma kwa jumla.

Ufafanuzi huu lazima uambatane na uwazi unaohusiana na mipango ya maendeleo ya serikali.

Leo, umma haujaelimishwa kuhusu Mpango wa Maendeleo wa Miaka Mitano kwa kipindi kinachoanzia 2021 hadi 2026 (FYDP III).

Hakuna juhudi zozote za serikali zilizofanywa kuifanya FYDP III ionekane kwa umma, ambayo kwa kweli ina jukumu la kufuatilia utekelezaji wake.

Mapendekezo ya FYDP III yaliwasilishwa na waziri wa fedha bungeni, lakini rekodi za bunge hazina nakala ya toleo la mwisho.

Hata majadiliano kuhusu mpango huu hayakuwa mbashara ili kuweza kuunadi kwa umma LIVE.

Najua kuwa hivi karibuni FYDP III ilizinduliwa hadharani na ilipambwa na uwepo wa Jakaya Kikwete, Rais wa nne wa Tanzania.

Lakini wavuti ya wizara ya fedha haina nakala laini ya toleo la mwisho FYDP III. Badala yake nimeiona kwenye tovuti moja isiyo jukwaa rasmi la serikali.

Hitimisho kutokana na yote haya ni kwamba serikali haijafanya juhudu za kubainisha mipango ya maendeleo ya Taifa kwa umma ili iweze kutumika kama msingi wa kuidhinisha tozo za sasa.

Kwa hivyo hoja yoyote inayohusiana na mipango ya maendeleo haiwezi kupata kukubalika kirahisi kwani mipango ya maendeleo ya Taifa na ya kisekta ni kama "imebinafsishwa."

Sijui kwa nini Rais Samia halioni hili kama tatizo.

Mipango ya maendeleo ya serikali haijawahi kuwa “nyaraka za siri” mahali popote ulimwenguni.

Ukweli huu, kwa sehemu unaelezea hofu kuu ya umma. Ni hofu kutokana na upungufu wa maelezo ya serikali hadi sasa yaliyotolewa kuhalalisha tozo za kidijitali. Lakini, binafsi, naunga mkono mantiki ya makato.

Ninachohoji, ni sababu ya pili kuhusiana na hofu ya umma. Tozo zinazohusiana na REA, EWURA na VAT hazikupingwa vikali na umma kwa sababu zilikuwa zinatabirika, na bado zinatabirika kwa mujibu wa asilimia zilizotangazwa.

Lakini, asubuhi ya leo, nimechukua sampuli ya makato yaliyofanywa dhidi ya uhamishaji wa pesa kati ya TZS 100,000/= na TZS 3,000,000/=, nikaona ongezeko la asilimia kati ya 50% na 63%.

Tofauti hii inaleta shaka juu ya hali ya utekelezaji. Hali ya kutotabirika ni fomula ya uhakika ya kuzalisha hofu kwa umma na kupalilia uwezekano wa msuguano wa kijamii. Tatizo hili lazima likomeshwe.