Mazingira ya Kisheria na Kifedha kwa Biashara Ndogondogo Nchini Tanzania

[The Sheriff]

Na Francis Nyonzo

Sekta isiyo rasmi imeajiri 76% ya watu nchini Tanzania; 47.6% katika biashara ya jumla na rejareja, ukarabati wa magari na pikipiki, na 12.9% katika huduma za malazi na chakula. Biashara ndogondogo ni zile ambazo zina wafanyakazi chini ya watano ambazo mara nyingi hazijasajiliwa chini ya aina yoyote ya sheria za kitaifa.

Kwa mujibu wa Sera ya Biashara Ndogo na za Kati ya mwaka 2003, biashara ndogondogo ina uwekezaji wa mtaji wa chini ya TZS milioni 5, sawa na 2,160 USD. Zaidi ya hayo, 76.6% ya wafanyabiashara ndogondogo hawana majengo ya kudumu.

Kielelezo1: Shughuli katika sekta isiyo rasmi​

Umaskini umeenea katika maeneo ya vijijini ikilinganishwa na mijini, na hivyo watu huhama. Jiji la Dar es Salaam ndilo linaloongoza kwa wahamiaji, likifuatiwa na Mwanza. 33.76% ya wahamiaji huhamia kupata huduma bora. Wahamiaji mara nyingi hawana elimu ya kutosha, huku 66.7% ya wahamiaji wakipata elimu ya msingi. Mamlaka huwaona wahamiaji kama matatizo yanayoondoa taswira ya miji na wahamiaji mara nyingi wananyanyaswa na kukandamizwa wanapofanya biashara. Akihutubia Bunge tarehe 25 Agosti 2011, Naibu Waziri wa Kazi na Ajira alisema kuwa Halmashauri za miji zinapaswa kuzingatia Sheria ya Leseni za Biashara namba 25 ya mwaka 1972 na Kanuni ya Serikali za Mitaa ya mwaka 2008 ili kuondoa biashara za wahamiaji.

Sekta isiyo rasmi inaonekana kuwa na faida na hata wahitimu sasa wanajihusisha na biashara ndogondogo, kwani takwimu zinaonesha 2.7% ya watu katika sekta isiyo rasmi wamepata elimu ya chuo kikuu. Uwezo wa serikali kuajiri wafanyakazi ni mdogo na hivyo, kama ilivyo kwa nchi nyingine zinazoendelea, serikali ya Tanzania inasisitiza kujiajiri na ujuzi wa ujasiriamali.

Mazingira ya Kisheria

Sheria inafafanuliwa kama kundi la sheria zinazoweza kutekelezeka zinazotawala mahusiano kati ya watu binafsi na kati ya watu binafsi na jamii zao. Inatarajiwa kwamba bunge au kanuni zitaongoza mazingira ya kisheria badala ya kuamuru tu hukumu kutoka kwa viongozi wa kisiasa.

The Heritage Foundation imeiweka Tanzania katika kundi la nchi nyingi zisizo huru katika nyanja ya kiuchumi, ikishika nafasi ya 93 katika uchumi huria mwaka 2022. Fahirisi hiyo inatoa wito wa kuimarishwa kwa utawala wa sheria na mazingira ya biashara ili kuongeza uhuru wa kiuchumi. Ardhi ya Tanzania inamilikiwa na serikali lakini ni asilimia 15 tu ndiyo iliyopimwa. Hili huzua matatizo zaidi pale wafanyakazi wa makampuni madogomadogo wanapojitenga kwenye maeneo fulani ambayo ni ya kimkakati kwa ajili ya biashara, na serikali inakuja kuwaondoa kwa ukandamizaji na ukatili. Kuondolewa kwa wafanyabiashara ndogondogo kwenye maeneo yao kunathibitisha changamoto kwa sheria zinazowaongoza. Wafanyabiashara wanapoanzisha biashara zao, mamlaka za serikali za mitaa huwatoza ushuru, na baada ya muda, huondoa biashara. Katika baadhi ya maeneo yenye msongamano wa watu sokoni mijini, wafanyabiashara hao hulipa ushuru lakini biashara zao bado zinaondolewa na wakati mwingine bidhaa zao pia kukamatwa. Kuanzia 2003 hadi Februari 2022, Hansard zilirekodi mara 39 ambapo wabunge wamezungumza dhidi ya ukandamizaji na ukatili ambao makampuni madogo yanapitia.

Changamoto nyingine katika mfumo wa sheria wa Tanzania ni wingi wa kodi, ushindani mkubwa kutoka kwa bidhaa zinazoagizwa kutoka nje ya nchi na rushwa iliyokithiri. Tatizo la ushindani ni gumu hasa kwani wageni hasa raia wa China wanafanya biashara zinazofanywa na raia wa Tanzania kwa kawaida. Suala hili limejadiliwa Bungeni mara 22 kuanzia 2005 hadi Februari 2022.

Mnamo 2018, serikali ilitoa Vitambulisho vya Wajasiriamali ili kuondoa changamoto ya kodi nyingi. Vitambulisho vilitolewa kwa gharama ya TZS 20,000 (sawa na $9 USD) kila mwaka kwa wamiliki wa biashara ndogo ndogo. Waziri wa Fedha, Basil Mramba, alilianzisha suala hilo kwa mara ya kwanza tarehe 23 Aprili 2004. Hata hivyo, suala hilo lilikuja kutekelezwa miaka 14 baadaye, na baada ya hapo lilidumu kwa miaka minne na kuonekana kutokuwa na kazi. Wafanyabiashara wadogo wanakabiliwa na matatizo sawa na ambayo walikuwa wakipata kabla ya 2018, kondolewa kwenye maeneo yao na vibanda vyao kuharibiwa wakati wa usiku. Kwa hivyo, mfumo wa kisheria kwa sasa haufai kwa biashara ndogondogo.

Mazingira ya Kifedha

Wafanyabiashara wadogo wana uwezo mdogo wa kupata fedha nchini Tanzania. Utafiti wa Anderson (2017) umeonesha kuwa wafanyabiashara wanapendelea kupata mikopo yao kutoka kwa jamaa na marafiki. Wanahofia kupata mikopo kutoka soko rasmi la fedha ili dhamana yao isije kuchukuliwa wakati hawawezi kulipa mkopo huo. Utafiti huu hautofautiani na ule unaofanana na huo wa Benki ya Dunia, ambao ulionesha biashara ndogondogo hupata fedha kutoka kwa akiba ya kibinafsi au mapato au kutoka kwa zawadi/mikopo kutoka kwa wafanyabiashara wadogo wadogo, hasa wauzaji wa jumla. Kisha hununua bidhaa kwa kuahidi kulipa baada ya kuuza bidhaa.

Mikopo hutoka kwa njia zisizo rasmi za mikopo kama vile vyama vya ushirika vya akiba na mikopo (SACCOs), wakopeshaji fedha binafsi au taasisi zisizo rasmi za mikopo midogomidogo. Asilimia 18 walipata mikopo kutoka kwa benki ya kawaida.

Serikali ya Tanzania imetekeleza miradi mbalimbali ya ufadhili kama Mfuko wa Taifa wa Maendeleo ya Ujasiriamali (NEDF), Mfuko wa Maendeleo ya Vijana (YDF), Maendeleo ya Vijana na Michezo na Mfuko wa Maendeleo ya Wanawake (WDF). Mipango kama vile Mkopo wa Wajasiriamali Wadogo (SELF), Mpango wa Kitaifa wa Kuzalisha Mapato (NIGP), Mfuko wa Rais wa Dhamana (PTF) na Mfuko wa Dhamana ya Maendeleo ya Jamii (CDTF) imeanzishwa na washirika wa maendeleo kwa pamoja na serikali.

Miradi hii ililenga kutoa fursa ya kupata mikopo kwa wale ambao hawana uwezo wa kufikia soko rasmi la mikopo. Hata hivyo, tafiti zinaonesha kuwa walengwa hawakufaidika nazo. Kwa mfano, Kweka na Fox, (2011) waliona kuwa PTF, iliyoanzishwa mwaka 2006, haikuwanufaisha walengwa. Masuala sawa yanaweza kupatikana na fedha nyingine. Mamlaka za serikali za mitaa zinatakiwa kutoa 10% ya mapato yao kwa Mfuko wa Maendeleo ya Vijana na Wanawake (YWDF). Ripoti za Mdhibiti na Mkaguzi Mkuu wa Hesabu za Serikali (CAG) kutoka Ofisi ya Taifa ya Ukaguzi zimeonesha kiasi cha fedha ambacho mamlaka za serikali za mitaa (LGAs) hazikutoa kwa YWDF.

Kielelezo 2: Fedha zisizotolewa kwa walengwa kwa Shilingi ya Tanzania​

Fedha kutoka kwa mamlaka za serikali za mitaa hazitolewi kama ilivyopangwa. Hata hivyo, mamlaka zinafuata Mtindo wa Grameen wa kuruhusu watu katika vikundi wapewe mikopo. Muundo huo haukuwa na ufanisi katika miaka ya hivi majuzi, ingawa ulifanikiwa nchini Bangladesh na maeneo mengine yaliyoupitisha hadi miaka ya mapema ya 2000.

Upatikanaji mdogo wa masoko rasmi ya fedha umefanya watu wengi kuwa wahanga wa mikopo isiyopendeza, ambayo mwishowe inaongeza umaskini wao. Taasisi ya Kuzuia na Kupambana na Rushwa (TAKUKURU) imesaidia wananchi kurejesha fedha zilizochukuliwa katika mikopo hiyo mibovu na watu binafsi na baadhi ya makampuni ya mikopo. Katika baadhi ya kesi zilizoripotiwa, mikopo ina viwango vya riba hadi 10,000%.

Huduma za kifedha za simu zimefanya vyombo vya kifedha kupatikana kwa watu masikini. Wanauchumi walipendekeza miundombinu na gharama zipunguzwe. Kwa bahati mbaya mwaka 2021, Tanzania ilianzisha tozo za miamala kwa njia ya simu, ambazo zimepandisha gharama za huduma za kifedha kwa njia ya simu kwa wastani kwa asilimia 40%.

Kwa kumalizia, mazingira ya biashara kwa wajasiriamali wadogo yanapaswa kuboreshwa kisheria na kifedha ili kuruhusu watu walioajiriwa katika sekta isiyo rasmi kujiendeleza na kushindana katika masoko ya kikanda. Maadamu pesa za rununu zinapatikana kwa watu wengi, mikopo inapaswa kutolewa na kampuni za mtandao, kwani zina njia za kiuchumi za kurejesha pesa. Kwa kuzingatia kwamba wateja wa mtandao wamesajiliwa kwa njia ya kibayometriki, kampuni za mtandao zinaweza kushirikiana kufuatilia mtu yeyote anayebadilisha SIM kadi yake ili kuepuka kulipa mkopo. Kisheria, serikali iwe na mipango ya muda mrefu na ifuate, ambayo itasaidia katika kutenga maeneo kwa ajili ya wajasiriamali wadogo. Sheria na sera zinafaa pia kuzingatia kukuza biashara ya mtandaoni kwa biashara ndogo ndogo kwani itapunguza mkusanyiko wao katika eneo moja halisi.

Makala haya yametafsiriwa kutoka: Legal and Financial Environment for Micro-Enterprises in Tanzania - Africa Association of Entrepreneurs

Soma: Waziri Nape Nnauye: Miamala ya simu kutungiwa Sheria iwe 'Dhamana ya Mikopo Benki'